تئوری آموزش سه تار

به اولین و بزرگترین مرکز آموزش موسیقی خوش آمدید.

کوک کردن سه تار

معمولا سیم اول سه تار به صورت دیاپازون یا لا و هنگام همراهی با سازهای دیگر همراه با ( دو ) دیاپازون کوک خواهد شد . سیم دوم نیز با فاصله چهار دقیقاً پایین تر از سیم اول ( سل ) کوک خواهد شد. در گذشته از سیم دوم برای اجرای ( فا ) استفاده می شد و سیم های سوم و چهارم به صورت اکتاو و با فواصل دیگر از هم کوک می شوند. همچنین سیم سوم هم هم صدا با سیم اول و چهارم با یک اکتاو بم تر می شود . کوک سیم سوم و چهارم در دسگاه ها یا آواز های مختلف متفاوت است مثلاً در عضی دستگاه ها ر ، در دستگاه شور ( سل ) ، سه سیم دو کوک می شود و سیم چهارم فا کوک می شود و کوک های دیگر بسته به اهمیت نت های خاص دستگاه به ابتکار نوازنده انتخاب می شود در نتیجه برای کوک کردن سیم های اول و دوم دو انگشت سوم و چهارم پشت سر پنجه و انگشت شصت و اول و دوم دور گوشی های مربوطه قرار گیرد و هنگام کوک سیم های سوم و چهارم دو انشگت سوم و چهارم در پایین سر پنجه و سه انگشت شصت و اول و دوم دور گوشی ها باشد. با آزاد شدن سیم توسط چرخاندن گوشی به راست چند مضراب مینوازیم و کم کم گوشی را به سمت چپ برمی گردانیم و با انگشت هایی که در دو طرف گوشی قرار دارد آن را محکم نگه میداریم تا سه تار کوک شود.

هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.نت پایه‌ی کوک سه‌تار و تار معمولا نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نت ِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولا یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده می‌شود چرا که صدای ساز سه‌تار بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی‌دهد. دلیل دیگر برای استفاده از نت ِ لا شل‌تر بودن سیم‌هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم سه‌تار رسیده و عمر مفید آن بالا می‌رود؛ در عین حال که اجرای تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسان‌تر است. معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده سه‌تار و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز سه‌تار در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوک ِ دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه و یا آوازی دیگر را نواخت.

حالت های مختلف کوک سه تار

نامگذاری سیم‌های سه‌تار برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم سه‌تار همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول سه‌تار روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد.

به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوک ِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوک ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک ( که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.

کوک سه تار در دستگاه ماهور

کوک ِ سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته می‌شود و در این کوک، سه‌تار دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.

کوک سه تار در دستگاه شور

کوک سه‌تار در دستگاه شور همانند دستگاه ماهور بوده با این تفاوت که سیم ِ چهارم به جای نت دو، پنج پرده زیر شده و روی نت فا کوک می‌شود.

کوک سه‌تار در دستگاه شور به این صورت است:

به ترتیب از سیم یکم تا چهارم:

دو

سل

دو

فا

کوک سه تار در دستگاه همایون

کوک مورد استفاده برای دستگاه همایون دقیقا مانند کوک ِ مورد استفاده در آواز ِ ابوعطاست. در نوازندگی آواز بیات اصفهان نیز از همین کوک برای سه‌تار استفاده می‌شود.

شناخت سه تار

نرم افزار آموزش سه تار

ساز سه‌تار از دو قسمت کاسه و دسته تشکیل شده است. پنجه در انتهای دسته قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست.

•کاسه طنینی سه تار

• صفحه رو

• خرک

• پرده

• دسته سه‌تار

• شیطانک

• سرپنجه

• سیم‌های سه تار

• گوشی

• سیم گیر

•کاسه طنینی سه تار: کاسه طنینی کاسه‌ای گلابی شکل و از جنس چوب می باشد و روی دهنه آن صفحه چوبی قرار دارد. کاسه سه تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور است ولی کوچک‌تر از آنها و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شودو می توان آن را به صورت یک تکه و هم از ترک‌های به هم متصل شده چوب ساخت .

• صفحه رو: صفحه روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ‌های کوچکی روی آن ایجاد می‌کنند که خروج صدا را از کاسه طنینی سه تار میسر می‌سازد .

• دسته سه تار: دسته سه تار در مقایسه با کاسه آن باریکتر است و به صورت لوله‌ای تو پُر به قطر تقریبی 2.5 و طول 40 تا 50 سانتی متر از چوب ساخته می‌شود. روی دسته سه تار مسطح و پشت آن نیم دایره است و پرده‌ها روی آن بسته می‌شوند. دسته سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه متصل می‌شود.

• خرک سه تار: خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی 4 سانتی متر و ارتفاع 7 میلی متر است. سطح زیرین مسطح آن روی صفحه قرار می‌گیرد. روی خرک سه تار شیارهایی وجود دارد که سیم از روی آن عبور کرده و از هم جدا نگه داشته می‌شود.سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.

• پرده سه تار: پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند.

تعداد پرده‌های سه تار ۲۶ تا است که که یکی از آن‌ها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار موثر است. سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند.

• شیطانک: شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز سه‌تار قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته است.

• سرپنجه سه تار: سر پنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است و تعداد 4 گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته‌اند. گاهی داخل سر پنجه را به طرف بیرون خالی می‌کنند و سیم‌ها مثل سیم‌های تار بسته می‌شوند. گاهی نیز ممکن است سر پنجه در امتداد دسته ساخته شود. در این صورت سیم‌ها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی‌ها بسته می‌شوند.

• سیم گیر: سیم گیر قطعه‌ای است که در انتهای بدنه کاسه قرار می گیرد.گاهی چوبی و گاهی از جنس استخوان و گره سیم‌ها روی آن می‌افتند. البته سیم گیرهای جدید بیشتر از جنس چوب هستند تا استخوان.

• سیم‌های سه تار : سه تار دارای 4 سیم فلزی با ضخامت‌های متفاوت است. سیم سفید سه‌تار که از جنس فولاد است. سیم زرد سه‌تار نیز از جنس برنز است. سیم سوم یا سیم مشتاق یا زنگ که دقیقا هم‌جنس و هم اندازهٔ سیم یکم است. سیم چهارم سه‌تار که آن هم زرد رنگ است و از دیگر سیم‌ها قطورتر است و سیم های سه تار با ضربه ناخن انگشت سبابه به لرزش در می آیند.این نکته را باید یادآوری کرد که ناخن بدون زاویه و گرد باید باشد که با سیم ها موازی حرکت نکند.

• گوشی: سیم سه‌تار از یک طرف به سیم‌گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز سه‌تار بسته می‌شود. با پیچاندن گوشی‌ها ساز سه‌تار کوک می‌شود.

فرم نشستن صحیح در ساز سه تار

سه تار را می توان در دو شکل نشسته روی صندلی و نشسته روی زمین نواخت که در هر دو شکل کاسه ی ساز را باید بین آخر ران و سمت راست شکم طوری قرار داد که صفحه ی آن به سمت روبه رو و به شکل عمود به زمین قرار داشته باشد.

نحوه ی دست گرفتن سه تار

هر دو دست به شکل مشت نیمه باز بر روی ساز قرار داده می شود. در شروع دست راست از بخش بالای سیم گیر و یا وسط قوس بالایی کاسه آویخته و به همان شکل مشت نیمه باز بر روی صفحه قرار می گیرد.

قرار گرفتن دست روی سه تار

دست راست از سه نقطه در حالت پایه با صفحه ی ساز در تماس می باشد :

1- پایان ساعد یعنی دقیقاً دو انگشت پیش از مچ و از آخر قوس بالایی کاسه آویزان می شود.

2- بخش نرم سر انگشت سوم را روی کاسه گذاشته ، این انگشت را به فرم نیمه خم طوری روی صفحه قرار دهید تا انگشت چهارم ( انگشت کوچک ) با آن سطح برابر پیدا کند. شکل فنری انگشت سوم زاویه ناخن را با سیم و همچنین فاصله ی دست را با صفحه تنظیم خواهد کرد.

3- آخر شصت در شروع گلویی بالای کاسه واقع می شود که در این طرز قرار گیری میان ساعد و شصت یک قوس به وجود می آید. کف دست هم حالت قوس دار باید پیدا کند. انگشت اول را که بلندی ناخن آن در حدود سه چهار میلیمتر می باشد از بند دوم حرکت بدهید. انگشت دوم آزاد می باشد و همراه با انگشت سبابه در حالت نیمه خم حرکت خواهد کرد. برای اجرای مضراب راست هشت انگشت سبابه ب طرف بیرون کاملاً باز خواهد شد و از همان مکان به سیم ضربه بزند. ناخن تنها در همین حرکت به سیم خورده و نباید آنرا بکند. حرکت انگشت سبابه برای اجرای مضراب راست با لمس کردن آخر شصت به پایان خواهد رسید و از همین جا حرکت برای اجرای مضراب چپ هفت شروع خواهد شد و در این روش تلاش کنید نیمه ی چپ ناخن را به طور نیمه عمود به سیم ضربه زده و دوباره انگشت سبابه را به سمت انتهای شصت حرکت دهید.

فرم قرار گیری دست چپ در سه تار

دست چپ به بدن چسبیده نشود و از بدن فاصله بگیرد. به این فاصله توجه داشته باشیدچون اگر زیاد باشد باعث خستگی سریع دست میشود. طریقه نگه داشتن دست ساز نیز بسیار مهم است دسته ساز را باید به فرمی بگیریم که پشت دست به سمت چپ و کف دست به سمت راست باشد. دسته ی ساز میان انگشت اول دست چپ و شصت قرار گرفته و بند دوم شصت روی دسته قرار میگیرد. ایجاد مقداری فضای خالی در میان انگشت شصت و سبابه برای حرکت کردن دست لازم است.

تاریخچه سه تار

سه تار از جمله سازهای اصیل ایرانی است که در محدوده جغرافیایی غرب آسیا رواج داشته است برخی از جمله عده‌ای از عرفا به ساز سه تار «اوتار» نیز می‌گویند. برخی از صاحب نظران سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه در مقایسه به تار نردیکتر است و معمولا نوازندگان تار با ساز سه تار نیز آشنایی دارند. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون دارای چهار سیم است(البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند).با گذشت زمان کسانی مثل ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن صبا لزوم اضافه کردن سیمی دیگر (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود) به این ساز را درک کرده اند. سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند.سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به ساز سه‌تار افزوده است که به دلیل وضوح صدا دهی به صورت کنونی مورد استفاده واقع شد. از هم خانواده های این ساز با اشکالی متفاوت در کشور های همسایه ایران بسیار زیاد است اما مشابه سه تاری که در ایران استفاده میشود در نقاط دیگر خاورمیانه یافت نمیشود. زادگاه سه تار ایران است. سه تار سازی است که به دل مینشیند، حرف دل را می زند و ریشه در تاریخ و فرهنگ عارفانه ملت ایران را دارد و در گذشته از سازهایی از این خانواده مانند دو تار و طنبور توسط دراویش استفاده میشد. سه تار به علت ویژگی برتری که همان صدای قوی است همراه خوبی برای تئوریسین های آموزش موسیقی به عنوان ساز دوم است. سه تار جزو سازهایی است که کار با آن بسیار راحت است. با این که با کمی تلاش این ساز خوش صدا به صدا درمی آید ولی زمان زیادی باید بگذرد تا نوازنده هایی به خوبی صبا و عبادی از پس این ساز برآیند.

آلبوم موسیقی سه تار

سه قطعه زیبا از آلبوم “ناز و نوازش” یا “دلگشا” مرحوم استاد جلال ذوالفنون را در نظر گرفته ایم. این سه قطعه “تغییر مقام به شور و کرشمه” ،”جامه داران” و “ضربی شوشتری” نام دارند و همگی با ساز سه تار نواخته شده اند. استاد ذوالفنون از نوازندگان حرفه ای ساز سه تار بودند که از ایشان آلبوم های تکنوازی زیادی به جا مانده است. جلال ذوالفنون آثار نوشتاری و صوتی فراوانی در زمینهٔ موسیقی ایرانی از خود به جای گذاشته که از بین آنها می‌توان آلبوم‌های گل صدبرگ و آتش در نیستان با صدای شهرام ناظری را نام برد. همچنین از دیگر آثار او می‌توان به مستانه، سرمستان و شب عاشقان با صدای علیرضا افتخاری اشاره کرد.

دانلود آلبوم دانه های مروارید از استاد جلال ذو الفنون

آلبوم سه تار2

اساتید سه تار

میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش پیر نیاکان، عطا جنگوک، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم، کیهان کلهر، محمد فیروزی، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی، قشنگ کامکار از جمله سه تار نوازان برجسته کشورمان هستند.